Νεκταρία Καρακατσάνη: Σε ποιο στάδιο βρίσκονται οι μεταρρυθμίσεις στην αγορά ηλεκτρικής ενέργειας; Νεκταρία Καρακατσάνη: Σε ποιο στάδιο βρίσκονται οι μεταρρυθμίσεις στην αγορά ηλεκτρικής ενέργειας;

 

Η αγορά ηλεκτρικής ενέργειας στη χώρα μας καθώς και ο τομέας του φυσικού αερίου μετασχηματίζονται, ή ακριβέστερα, προσδιορίζονται εκ νέου. Τα χαρακτηριστικά των ενεργειακών μεταρρυθμίσεων, και ειδικότερα τα φάσμα των αλλαγών, ο ρυθμός με τον οποίον συντελούνται, και ο βαθμός επίδρασης τους στους

καταναλωτές και την εθνική οικονομία, δύσκολα μπορούν να συγκριθούν με οποιαδήποτε αντίστοιχη δέσμη στο παρελθόν.

Στη σημερινή μου τοποθέτηση, θα ήθελα να εστιάσω σε τρία ζητήματα. Αρχικά, θα κάνω κάποιες επισημάνσεις για τους στόχους των ενεργειακών μεταρρυθμίσεων που συντελούνται τόσο στη χώρα μας όσο και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, συμπυκνώνοντας δεδομένα από τη συμμετοχή μου στην Ολομέλεια των Ευρωπαίων Ρυθμιστών Ενέργειας. Στη συνέχεια, θα παραθέσω κάποιες διαπιστώσεις για τις συνθήκες αλλά και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι ευρωπαϊκές αγορές ηλεκτρικής ενέργειας. Κατόπιν, θα αναφερθώ επιγραμματικά στη δυναμική και τα οφέλη των μεταρρυθμίσεων σε εθνικό επίπεδο, επισημαίνοντας τη συμβατότητα του προσανατολισμού τους με τις απαιτήσεις του κοινοτικού δικαίου.

Ι. Βασικοί Στόχοι των Ενεργειακών Μεταρρυθμίσεων

Η δέσμη των μεταρρυθμίσεων που βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη στη χώρα μας υπηρετεί 5 θεμελιώδεις στόχους, που σε σημαντικό βαθμό, είναι κοινοί και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Οι στόχοι αυτοί συνοψίζονται ως εξής:

1)Η ενίσχυση του ανταγωνισμού, η σταδιακή άρση στρεβλώσεων στις αγορές και η αποτροπή συμπεριφορών χειραγώγησης. Ο σχεδιασμός των αγορών πρέπει να εδράζεται σε ένα πλέγμα δίκαιων κανόνων που να επιτρέπουν τον ισότιμο ανταγωνισμό, ώστε μέσα από τις ανταγωνιστικές πιέσεις, να δημιουργηθούν επιλογές και προστιθέμενη αξία για τους καταναλωτές.

2) Η διασφάλιση της ενεργειακής ασφάλειας με εύλογο κόστος. Αυτό επιτυγχάνεται κυρίως με τον προσανατολισμό του ρυθμιστικού πλαισίου σε τέσσερις βασικές κατευθύνσεις: α) την αποζημίωση, με διαφανή και κοστοστρεφή τρόπο, των επιμέρους υπηρεσιών που χρειάζονται, ώστε να διασφαλίζεται η παροχή τους και η βιωσιμότητα των υποδομών που τις προσφέρουν, β) την αξιοπιστία των οικονομικών σημάτων που προκύπτουν από τις αγορές,  ώστε να σηματοδοτείται η ανάγκη ή μη για νέες επενδύσεις, γ) η ενίσχυση της περιφερειακής διάστασης για την αποτίμηση των αναγκών για την αξιόπιστη λειτουργία των Συστημάτων και την αντιμετώπιση ενεργειακών κρίσεων, δ) η έμφαση στις διασυνδέσεις, τη διαφοροποίηση των πηγών προέλευσης και των εναλλακτικών οδεύσεων. Το παράδειγμα του τερματικού σταθμού LNGστην Πολωνία, που ώθησε την Gazpromνα προβεί σε μειώσεις τιμών, υποδεικνύει ότι ακόμη και αν οι αναλύσεις κόστους οφέλους δεν είναι εξαρχής θετικές, τα οφέλη που απορρέουν από υποδομές στρατηγικής σημασίας, λόγω των ανταγωνιστικών πιέσεων που ασκούν, είναι σημαντικά.

3) Η ενίσχυση του χαρακτήρα της ενέργειας ως κοινωνικό αγαθό, ένα αγαθό που θα καθίσταται προσιτό σε όλους τους πολίτες, με εξορθολογισμένα κόστη στις επιμέρους πτυχές του, με ισχυρές ασφαλιστικές δικλείδες αλλά και απτή ελάφρυνση για τους ευάλωτους καταναλωτές. Πρόκειται για μια διάσταση που καθίσταται κρίσιμη λόγω της οικονομικής ύφεσης και της κλιμάκωσης του φαινομένου της ενεργειακής ένδειας.

4) Η εναρμόνιση με το κοινοτικό δίκαιο, και ειδικότερα τους Ευρωπαϊκούς Κώδικες (Network Codes) που διέπουν την Ενεργειακή Ένωση καθώς και τις Κατευθυντήριες Γραμμές για τις Κρατικές Ενισχύσεις στην Ενέργεια και το Περιβάλλον.

5) Η προσαρμογή στο στόχο της απανθρακοποίησης και τα νέα δεδομένα που απορρέουν από την ψηφιοποίηση αλλά και την αποκεντρωμένη παραγωγή, λόγω της ισχυρής διείσδυσης των ΑΠΕ. Η τριπλή αυτή πρόκληση αναφέρεται συνήθως ως «3Ds» (decarbonization, digitalization, decentralization). Για λόγους αποτελεσματικότητας, ο μετασχηματισμός των αγορών οφείλει να αξιοποιεί συνέργειες μεταξύ τομέων (ηλεκτρισμού, φυσικού αερίου, θέρμανσης, μεταφορών), να προωθεί τον ενεργό ρόλο των καταναλωτών καθώς και καινοτόμες εφαρμογές.

ΙΙ. Συνθήκες και Προκλήσεις για τις Αγορές Ηλεκτρισμού στην Ευρώπη

1.Η πτώση των τιμών χονδρεμπορικής

Η συστηματική υποχώρηση των τιμών χονδρεμπορικής στις αγορές ηλεκτρισμού είναι μια τάση που εκδηλώθηκε από το 2011 και καθίσταται εμφανής στο παρακάτω διάγραμμα. Για το 2016, η πτωτική τάση, παρά την ανεπαίσθητη ενίσχυση της ζήτησης στην ΕΕ (κατά 0.7% συγκριτικά με το 2015), αποτελεί συνδυασμό δύο παραγόντων:

(α) Της αισθητής πτώσης των τιμών καυσίμου. Είναι χαρακτηριστικό ότι εντός του 2016 οι τιμές φυσικού αερίου στην ΕΕ υποχώρησαν κατά 30% σε σχέση με το 2015, και

(β)Της αυξανόμενης παραγωγής από ΑΠΕ. Είναι αξιοσημείωτο ότι η συνολική παραγωγή από αιολικά και φωτοβολταϊκά παρουσίασε άνοδο 8% εντός του 2016, συγκριτικά με το προηγούμενο έτος.

Τιμές χονδρεμπορικής στις ευρωπαϊκές αγορές ηλεκτρικής ενέργειας, 2011-2016

Επισημαίνεται ότι μεταξύ των χωρών που εμφάνισαν τα χαμηλότερα επίπεδα τιμών είναι η Γερμανία, όπου η μέση τιμή το 2016 διαμορφώθηκε στα  28.98 €/MWh.

2.Η μειωμένη ελαστικότητα των τιμολογίων λιανικής

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αυτό που ανησυχεί όλους σχεδόν τους ρυθμιστές είναι η μειωμένη ελαστικότητα, η μειωμένη δηλαδή αντίδραση, των τιμολογίων λιανικής στις πτωτικές τάσεις των τιμών στις χονδρεμπορικές αγορές. Σε απλούς όρους, αυτό που ιδιαιτέρως προβληματίζει τόσο τους ρυθμιστές όσο και τους καταναλωτές είναι ότι η υποχώρηση των τιμών των υγρών καυσίμων, κυρίως του πετρελαίου που συμπαρασύρει και το φυσικό αέριο, κατά την τελευταία τριετία ιδίως, δεν αποτυπώνεται στους λογαριασμούς ρεύματος ή δεν αποτυπώνεται επαρκώς. 

Στην περίπτωση της χώρας μας, είναι ενδεικτικό ότι κατά το 2015, το συνολικό κόστος του ενεργειακού μίγματος, όπως αποτυπώνεται στα οικονομικά αποτελέσματα της δεσπόζουσας εταιρείας, της ΔΕΗ, μειώθηκε κατά 438 εκατ. € ή 12.6 % συγκριτικά με το 2014. Επιπλέον, κατά το 2016, το κόστος μειώθηκε περαιτέρω κατά 377 εκατ. €, ποσοστιαία, 12.4%, συγκριτικά με το 2015. Αναλυτικότερα, για το 2015, η τιμή φυσικού αερίου υποχώρησε κατά 16%, η τιμή μαζούτ κατά 32% και η τιμή diesel κατά 15% συγκριτικά με το προηγούμενο έτος. Αντίστοιχα, για το 2016, η τιμή φυσικού αερίου υποχώρησε περαιτέρω κατά 35%, το κόστος μαζούτ κατά 21% και το κόστος diesel κατά 13% συγκριτικά με το 2015. Επιπρόσθετα, καταργήθηκε από 1.6.2016 ο Ειδικός Φόρος Κατανάλωσης (ΕΦΚ) στο Φυσικό Αέριο.

Πέραν της υποχώρησης των τιμών του φυσικού αερίου, μια σημαντική εξοικονόμηση στη χονδρεμπορική αγορά επήλθε από την αναδιάρθρωση του υπέρογκου μηχανισμού επάρκειας που ίσχυε έως το 2014 και ειδικότερα, από τη μετάβαση σε έναν μηχανισμό ευελιξίας, με ετήσια διάρκεια. Η μετάβαση αυτή, από ένα κόστος 575 εκατ. €  το 2014 σε 171 εκατ. € (κατά μέγιστο, για το χρονικό διάστημα εφαρμογής Μάιος του 2016 έως Απρίλιος του 2017) συνεπάγεται μια εξοικονόμηση της τάξης των 400 εκατ. € στο κόστος προμήθειας της ενέργειας, συγκριτικά με το 2014. Ειδικότερα, για τη ΔΕΗ η καθαρή εξοικονόμηση για πληρωμές ΑΔΙ τρίτων, όπως αποτυπώθηκε στις οικονομικές καταστάσεις, ήταν 176 εκατ. € κατά το 2015, ενώ για το 2016 η καθαρή επιβάρυνση ανήλθε στα 48.5 εκατ.

Τίθεται επομένως, το ερώτημα: «Σε τι βαθμό οι προαναφερθείσες, ισχυρές μειώσεις, που υπερβαίνουν το 1 δις € κατά την τελευταία διετία, έχουν αποτυπωθεί στα τιμολόγια ηλεκτρικής ενέργειας;» Θα επανέλθουμε στο ερώτημα αυτό αργότερα, όταν αναφερθούμε στην αποτελεσματικότητα των δημοπρασιών ΝΟΜΕ.

Στο σημείο αυτό, ας αντλήσουμε κάποια στοιχεία για την εξέλιξη των τιμολογίων λιανικής στην Ευρώπη από την ετήσια έκθεση που εκπονεί ο ACER για τις αγορές λιανικής. Η πιο πρόσφατη έκθεση αφορά το 2015 και παρουσιάστηκε τον προηγούμενο Νοέμβριο στις Βρυξέλλες. Το 2015 ήταν το πρώτο έτος κατά το οποίο σημειώθηκαν εν τέλει μειώσεις στα τιμολόγια λιανικής, τόσο στον ηλεκτρισμό όσο και το φυσικό αέριο, με εξαίρεση ωστόσο τους οικιακούς καταναλωτές στον ηλεκτρισμό, όπου διαπιστώθηκαν αυξήσεις, της τάξης του 1.7 % κατά μέσο όρο στην ΕΕ. Ωστόσο, για τους βιομηχανικούς καταναλωτές, επήλθε περιορισμένη μείωση των τιμολογίων ηλεκτρισμού (1% κατά μέσο όρο), ενώ στο φυσικό αέριο, τα τιμολόγια υποχώρησαν σε πιο εμφανή βαθμό, και πιο συγκεκριμένα, κατά 4.2% για οικιακούς και 6% για βιομηχανικούς καταναλωτές.

Η δυναμική των τιμολογίων ηλεκτρισμού και φυσικού αερίου για οικιακούς και βιομηχανικούς καταναλωτές στην ΕΕ το 2015

Επιπρόσθετα, ο βαθμός ανταγωνιστικότητας των αγορών λιανικής, αποτυπώθηκε βάσει ενός συνθετικού δείκτη που προσδιόρισε ο ACER, ο οποίος αντανακλά τόσο τη συγκέντρωση της αγοράς, όσο και το φάσμα επιλογών των καταναλωτών αλλά και το βαθμό ικανοποίησης τους από τα ενεργειακά προϊόντα. Ο δείκτης αυτός, όπως φαίνεται παρακάτω, παρουσιάζει σημαντικές διακυμάνσεις εντός της ΕΕ. Αναμφίβολα, τα περιθώρια βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας είναι ισχυρά. Στο παρακάτω διάγραμμα, που αφορά το 2015, η χώρα μας εμφανίζει έναν από τους χαμηλότερους δείκτες, λόγω της υψηλής συγκέντρωσης της αγοράς προμήθειας.

Δείκτης του ACER για την ανταγωνιστικότητα των αγορών λιανικής ηλεκτρικής ενέργειας

3.Οι αυξανόμενες μη ανταγωνιστικές χρεώσεις

Μια τρίτη διαπίστωση είναι ότι το κόστος ενέργειας αποτελεί μια αισθητά περιορισμένη συνιστώσα των τιμολογίων λιανικής. Είναι χαρακτηριστικό ότι στον ηλεκτρισμό το κόστος αυτό συνέχισε να υποχωρεί από 41% το 2012 σε 37% το 2015και από 56% σε 52% στην περίπτωση του φυσικού αερίου. Γίνεται επομένως, φανερό ότι η πτώση του κόστους ενέργειας, που αντανακλά την πτώση τιμών στις αγορές χονδρεμπορικής, αντισταθμίστηκε από την άνοδο των μη ανταγωνιστικών χρεώσεων. Ενδεικτικά, οι χρεώσεις που σχετίζονται με τα σχήματα στήριξης των ΑΠΕ εμφανίζουν μια συνεχώς αυξανόμενη συμμετοχή στα τιμολόγια, η οποία το 2012 ήταν 6% αλλά ανήλθε στο 13% το 2015 σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η δομή αυτή έχει μια καταλυτική επίπτωση στον ανταγωνισμό. Ουσιαστικά περιορίζεται η επίδραση που δύναται να ασκήσει στα τελικά τιμολόγια ο ανταγωνισμός μεταξύ των προμηθευτών, καθώς το πιο σημαντικό τμήμα των λογαριασμών παραμένει ανελαστικό. Η ανελαστικότητα αύτη μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά και στην αλλαγή προμηθευτή.  

Σύνθεση των λογαριασμών ηλεκτρισμού και φυσικού αερίου για οικιακούς καταναλωτές στην ΕΕ

4. Οι επιπτώσεις των ΑΠΕ στη βιωσιμότητα των ευέλικτων μονάδων

Η εγκατεστημένη ισχύς έργων ΑΠΕ στην Ευρώπη έχει υπερβεί τα 260 GW, ενώ μόνο το 2016 προστέθηκαν 25 GW νέων έργων. Η παραγωγή από ΑΠΕ και υδροηλεκτρικά διαμορφώνεται πλέον σε επίπεδα άνω του 28% της κατανάλωσης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η ομαλή ενσωμάτωση των ΑΠΕ σε ευρεία κλίμακα απαιτεί ένα ευέλικτο ενεργειακό σύστημα, ένα μίγμα τεχνολογιών παραγωγής αλλά και απόκρισης ζήτησης, που συνδυαστικά να μπορεί να απορροφήσει τις αυξομειώσεις των ΑΠΕ (λόγω της στοχαστικότητας των καιρικών συνθηκών), αλλά και να διαχειριστεί την απότομη πτώση της παραγωγής φωτοβολταϊκών με τη δύση του ηλίου.

Δυναμική της παραγωγής από ΑΠΕ και υδροηλεκτρικά στην ΕΕ

Αναμφίβολα, τα ΑΠΕ έχουν ένα ισχυρότατο περιβαλλοντικό πλεονέκτημα, συμβάλλοντας στην μείωση της εξάρτησης από ορυκτά καύσιμα εν γένει, αλλά και εισαγόμενα καύσιμα ειδικότερα. Ταυτόχρονα ωστόσο, εισάγουν αβεβαιότητες, άρα και απαιτήσεις εφεδρειών και κόστη εξισορρόπησης, ενώ συμπιέζουν αισθητά και τις τιμές στις χονδρεμπορικές αγορές ηλεκτρικής ενέργειας.  Το αποτέλεσμα αυτό προκύπτει, καθώς οι ΑΠΕ εμφανίζουν σχεδόν μηδαμινό μεταβλητό κόστος και παράλληλα, στο υφιστάμενο πλαίσιο, εισάγονται με προτεραιότητα ένταξης σε αρκετές αγορές.  Παράλληλα με την υποχώρηση των τιμών στις αγορές χονδρεμπορικής, τα ΑΠΕ εκτοπίζουν ένα σημαντικό τμήμα της παραγωγής από συμβατικές μονάδες, μειώνοντας τους συντελεστές φόρτισης τους.

Όπως προαναφέρθηκε, οι τιμές χονδρεμπορικής κυμαίνονται συχνά στα 30 €/MWh και προφανώς τα επίπεδα αυτά δεν είναι επαρκή για τη βιωσιμότητα των ευέλικτων μονάδων, όπως οι μονάδες φυσικού αερίου, αλλά ούτε και για projects απόκρισης ζήτησης. Έτσι, δημιουργείται μια αντίφαση. Ενώ οι μονάδες φυσικού αερίου θεωρούνται αναγκαίες για τη διείσδυση των ΑΠΕ, λόγω της ευελιξίας που παρέχουν σε σχέση με πυρηνικές ή λιγνιτικές, αντιμετωπίζουν ένα σοβαρό ζήτημα βιωσιμότητας. Η πρακτική διάσταση του ζητήματος είναι ότι περισσότερα από 20 GW μονάδων φυσικού αερίου έχουν αποσυρθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Στο πλαίσιο αυτό, τα κράτη μέλη της ΕΕ έχουν θεσπίσει ή εξετάζουν την εισαγωγή μηχανισμών επάρκειας. Η ετερογένεια των μηχανισμών αποτυπώνεται στο παρακάτω Διάγραμμα. Είναι σημαντικό ότι το Χειμερινό Πακέτο εισάγει μια πανευρωπαϊκή αλλά και περιφερειακή θεώρηση για την αποτίμηση των αναγκών επάρκειας αλλά και ένα πλαίσιο κοινών κανόνων και μεθοδολογιών, ώστε να αποτρέπονται οι διασυνοριακές στρεβλώσεις στις επενδύσεις. Είναι εμφανές ότι το πλαίσιο αυστηροποιείται, καθώς αν η πανευρωπαϊκή έκθεση επάρκειας που εκπονείται από τον Entso-E δεν υποδείξει πιθανό έλλειμμα ισχύος σε μια χώρα, τότε το κράτος μέλος δεν δύναται καν να υποβάλει πρόταση για έγκριση μηχανισμού στη Γενική Διεύθυνση Ανταγωνισμού (DGComp).

Αντιθέτως, η θέση των Ευρωπαίων Ρυθμιστών Ενέργειας είναι ότι η πανευρωπαϊκή μελέτη επάρκειας δεν μπορεί να αξιολογείται αυτοτελώς. Θα πρέπει να συνεκτιμάται με μελέτες σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, οι οποίες θα εκπονούνται από τους εθνικούς Διαχειριστές, ιδίως στο πλαίσιο των Περιφερειακών Κέντρων Λειτουργίας. Οι εστιασμένες αυτές μελέτες  μπορεί να λαμβάνουν υπόψη πιο ενδελεχή τοπικά χαρακτηριστικά των συστημάτων και γενικότερα, να διέπονται από έναν βαθμό λεπτομέρειας που μπορεί να είναι κρίσιμος για τα πορίσματα που θα εξαχθούν.

Θα ήθελα να επισημάνω ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αν και χαρακτηρίζει το φυσικό αέριο ως μεταβατικό καύσιμο προς την ενεργειακή μετάβαση, κρίσιμης σημασίας για την ενεργειακή ασφάλεια, και προωθεί τους διασυνδετήριους αγωγούς φυσικού αερίου, είναι παράλληλα πολύ επιφυλακτική στο να δημιουργήσει ένα πλαίσιο που θα διασφαλίσει τη βιωσιμότητα μιας συγκεκριμένης τεχνολογίας μονάδων. Αντιθέτως, ερμηνεύει τις αποσύρσεις των μονάδων φυσικού αερίου ως αντίδραση στα θεμελιώδη μεγέθη και τα οικονομικά σήματα των αγορών, εφόσον αυτές λειτουργούν χωρίς στρεβλώσεις. Επιπλέον, αναγνωρίζει την ενδεχόμενη ανάγκη για θέσπιση μηχανισμών επάρκειας, αλλά αποδίδει ιδιαίτερη έμφαση στη συμμετοχή της απόκρισης ζήτησης και των διασυνδέσεων στους διαγωνισμούς. Η προσέγγιση αυτή είναι εύλογη, καθώς αποβλέπει στη μείωση του συνολικού κόστους που απορρέει για τους καταναλωτές. Παράλληλα ωστόσο, καθιστά τα έσοδα στήριξης των μονάδων φυσικού αερίου όλο και περισσότερο αβέβαια, ενισχύοντας την ανάγκη για αντιμετώπιση των αναγκών επάρκειας σε περιφερειακό επίπεδο.

Η διαφοροποίηση των μηχανισμών επάρκειας στην ΕΕ

5. Οι πολλαπλές πτυχές της οικονομικής ύφεσης

Παρά τις τάσεις οικονομικής ανάκαμψης στην Ευρώπη, θα πρέπει να τονιστεί η επίδραση της οικονομικής ύφεσης στην ενέργεια παραμένει έντονη. Η κατανάλωση ηλεκτρισμού και φυσικού αερίου στην ΕΕ το 2015 ενισχύθηκε μεν κατά 2.1% και 4.2% συγκριτικά με το 2014, ωστόσο διατηρήθηκε σε επίπεδα χαμηλότερα από το 2008, κατά 3.9% και 17.1% αντιστοίχως.  Αυτό σημαίνει ότι πρόσθετα κόστη, όπως αυτά που συναρτώνται με την ενσωμάτωση των ΑΠΕ (για παράδειγμα σχήματα στήριξης ΑΠΕ, κόστη εξισορρόπησης αλλά και μηχανισμοί επάρκειας) καθώς και κόστη εκσυγχρονισμού δικτύων θα πρέπει να επιμεριστούν σε μια κατανάλωση μάλλον στατική, προκαλώντας έτσι άνοδο κάποιων μοναδιαίων χρεώσεων. 

Ας εξετάσουμε ειδικότερα, το σκέλος των δικτύων. Εκτιμάται ότι οι Διαχειριστές των Συστημάτων Μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας απαιτείται να υλοποιήσουν επενδύσεις 150 δις. €  έως το 2020 για να αναβαθμίσουν ή να συνδέσουν καλύτερα τα δίκτυα τους. Καθώς οι οικονομικές αντοχές των πολιτών έχουν εξαντληθεί σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες, είναι σαφής ο προσανατολισμός για συγκράτηση των ρυθμιζόμενων χρεώσεων χρήσης συστήματος και δικτύου, και επομένως δεν είναι καθόλου βέβαιο αν αυτά τα κόστη θα εγκριθούν από τις ρυθμιστικές αρχές στην πληρότητα τους για να μετακυλιστούν στους καταναλωτές. Απαιτείται αναμφίβολα ιεράρχηση και τεκμηρίωση σκοπιμότητας κάθε έργου που θα αιτηθεί να υλοποιήσει ο κάθε διαχειριστής ή συμπληρωματικά, νέα σχήματα χρηματοδότησης. Όλο και συχνότερα, εισάγονται μηχανισμοί ισχυρότερης εποπτείας των Διαχειριστών, με παρακολούθηση των αποκλίσεων στους στόχους και στους προϋπολογισμούς τους και με παροχή κινήτρων για την αποδοτικότερη λειτουργία των δικτύων τους.

Μια άλλη διάσταση της οικονομικής ύφεσης είναι ότι ο δανεισμός των 10 μεγάλων ενεργειακών εταιρειών της Ευρώπης έχει διπλασιαστεί την τελευταία πενταετία, και επομένως δεν είναι βέβαιο αν μπορούν να υλοποιήσουν τις επενδύσεις που απαιτούνται. Οι επενδύσεις αυτές αφορούν είτε μονάδες παραγωγής με στόχο την αυξημένη ευελιξία, είτε ΑΠΕ και υπηρεσίες εξοικονόμησης, ώστε να διαφοροποιηθούν επαρκώς τα χαρτοφυλάκια τους. Ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την άντληση κεφαλαίων για την επίτευξη του στόχου της μετάβασης στην καθαρή ενέργεια.

ΙΙΙ. Η δυναμική των μεταρρυθμίσεων στην ελληνική αγορά ηλεκτρισμού

Κατηγοριοποίηση των Ρυθμιστικών Παρεμβάσεων

Οι ρυθμιστικές παρεμβάσεις που συντελούνται κατά την παρούσα χρονική περίοδο είναι πολλαπλές, πολύπτυχες και ιδιαίτερα σημαντικές για τους καταναλωτές. Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τις ρυθμίσεις σε τρεις κατηγορίες:

1) Ρυθμίσεις που προκαλούν άμεση και απτή επίδραση στα τιμολόγια ηλεκτρισμού όλων μας, καθώς αφορούν ρυθμιζόμενες συνιστώσες τους και όχι κόστη που καθορίζονται από την αγορά και τις αλληλεπιδράσεις των προμηθευτών. Στο επίκεντρο των αναλύσεων μας αυτή την περίοδο βρίσκονται οι Υπηρεσίες Κοινής Ωφέλειας (οι λεγόμενες ΥΚΩ).

2) Ρυθμίσεις που ενέχουν μια ευαίσθητη κοινωνική διάσταση, καθώς αφορούν τους ευάλωτους καταναλωτές, και πιο συγκεκριμένα το Κοινωνικό Οικιακό Τιμολόγιο (του λεγόμενου ΚΟΤ), το οποίο επαναπροσδιορίζουμε τόσο ως τη διάρθρωση όσο και ως προς τα κριτήρια ένταξης.

3) Μεταρρυθμίσεις που στοχεύουν στην ενίσχυση του ανταγωνισμού στην αγορά, ώστε μέσα από τις ανταγωνιστικές πιέσεις που θα ανακύψουν, να δημιουργηθούν επιλογές και προστιθέμενη αξία για τους καταναλωτές.

Θα αναφερθώ επιγραμματικά σε κάποιες από τις μεταρρυθμίσεις που ήδη υλοποιούμε ή έχουμε δρομολογήσει, εστιάζοντας στα οφέλη που απορρέουν για τους καταναλωτές βραχυπρόθεσμα ή μεσοπρόθεσμα. Παράλληλα, θα ήθελα να επισημάνω την εναρμόνιση με το κοινοτικό δίκαιο, που αποτελεί κοινή κατεύθυνση όλων των ενεργειακών μεταρρυθμίσεων. Κάποια οφέλη είναι απτά και μετρήσιμα, όπως η εξέλιξη των ανταγωνιστικών χρεώσεων των τιμολογίων ενέργειας και το φάσμα επιλογών προμηθευτή που έχουν οι καταναλωτές. Άλλα είναι έμμεσα ή ποιοτικά, όπως η ασφάλεια εφοδιασμού και οι δείκτες ποιότητας.

1. Άνοιγμα Λιανικής  Αγοράς - Εξέλιξη τιμολογίων

Η λογική των δημοπρασιών ΝΟΜΕ

Προηγουμένως, θέσαμε το ερώτημα: «Σε τι βαθμό οι ισχυρές μειώσεις του κόστους ενέργειας, που υπερβαίνουν το 1 δις € την τελευταία διετία, έχουν αποτυπωθεί στα τιμολόγια ηλεκτρικής ενέργειας;»

Οι δημοπρασίες τύπου ΝΟΜΕ είναι ένα από τα μέτρα που υιοθετήθηκαν προσωρινά ώστε να αντιμετωπιστούν οι ασύμμετρες επιπτώσεις της αποκλειστικής πρόσβασης του δεσπόζοντα παίκτη, της ΔΕΗ, στη λιγνιτική και υδροηλεκτρική παραγωγή. Στόχος του σχήματος είναι να μεταφερθεί και σε άλλους προμηθευτές το ανταγωνιστικό αυτό πλεονέκτημα της δεσπόζουσας εταιρείας. Η ΡΑΕ, δυνάμει των σχετικών νομοθετικών εξουσιοδοτήσεων, γνωμοδότησε τον Ιούνιο του 2016 για την τιμή εκκίνησης των δημοπρασιών στα 37.37 €/MWh, τιμή η οποία υιοθετήθηκε σε Υπουργική Απόφαση. Στη συνέχεια, η ΡΑΕ καθόρισε με μια σειρά αποφάσεών της διάφορες παραμέτρους του σχήματος. Η 1^η δημοπρασία διεξήχθη στις 25 Οκτωβρίου 2016 και αφορούσε ένα ετήσιο προϊόν 460 MWh ανά ώρα, με φυσική παράδοση από τον Δεκέμβριο του 2016 έως και τον Νοέμβριο του 2017. Η 2^η (3^η) δημοπρασία διεξήχθη στις 31 Ιανουαρίου (26 Απριλίου) 2017 και αφορούσε ένα ετήσιο προϊόν 146 MWh ανά ώρα, με φυσική παράδοση από τον Μάρτιο (Ιούνιο) του 2017 έως και τον Φεβρουάριο (Μάιο) του 2018.

Είναι σημαντικό ότι και στις τρεις δημοπρασίες διοχετεύτηκε όλη η ποσότητα, ότι προέκυψε μια εύλογη κατανομή των ποσοτήτων μεταξύ των συμμετεχόντων, και ότι πέραν των 3 καθετοποιημένων εταιρειών, σημαντικές ποσότητες απορροφήθηκαν και από άλλους προμηθευτές. Είναι επίσης ενδιαφέρουσα η διαφοροποίηση των αποτελεσμάτων μεταξύ των δημοπρασιών. Στην πρώτη δημοπρασία, η μέγιστη αποδεκτή προσφορά (37.5 €/MWh) δεν απείχε ιδιαίτερα από την τιμή εκκίνησης. Στη δεύτερη και τρίτη δημοπρασία, ο ανταγωνισμός μεταξύ των συμμετεχόντων ήταν αισθητά εντονότερος, με την τελευταία αποδεκτή προσφορά να ανέρχεται στα 41.14 €/MWh και 40.02 €/ΜWh αντιστοίχως, υπερβαίνoντας την τιμή εκκίνησης κατά 3.77 και 2.65 €/MWh. Η άνοδος της τιμής αντανακλά την ισχυρότερη αξία που απέκτησαν τα προθεσμιακά προϊόντα ως εργαλεία διαχείρισης ρίσκου λόγω των υψηλότερων επιπέδων της ΟΤΣ που προκάλεσε η κρίση του φυσικού αερίου κατά τη χειμερινή περίοδο. 

Για τους εναλλακτικούς προμηθευτές, οι δημοπρασίες ΝΟΜΕ ενέχουν διπλή οικονομική σημασία. Καταρχάς, διασφαλίζουν μια σταθερή τιμή για μια ποσότητα που καλύπτει σε μεγάλο βαθμό ή και πλήρως, το φορτίο βάσης τους.  Η σταθερή αυτή τιμή καθιστά εφικτό τη διαχείριση ρίσκου (hedging), καθώς περιορίζει την έκθεση των προμηθευτών στις διακυμάνσεις της ΟΤΣ, και ιδίως στις αυξήσεις της. Επιπρόσθετα, η τιμή εκκίνησης των ΝΟΜΕ βασίζεται σε συγκεκριμένα μεταβλητά κόστη, όπως προσδιορίζονται στο νομοθετικό πλαίσιο, ενός μίγματος λιγνιτικής και υδροηλεκτρικής παραγωγής (με αναλογία 93 % και 7% αντίστοιχα), και επομένως είναι σημαντικά χαμηλότερη από την ΟΤΣ. Αν θεωρηθεί ότι η μέση προβλεπόμενη τιμή κατά το 2017 κυμαίνεται στα 47-49 €/MWh, τότε οι τιμές που προέκυψαν από τις δημοπρασίες ΝΟΜΕ συνεπάγονται μια έκπτωση της τάξης των 10 €/MWh.

Μια σημαντική παράμετρος του σχήματος ΝΟΜΕ είναι η συχνότητα αναθεώρησης της τιμής εκκίνησης. Η ισορροπία που πρέπει να επιτευχθεί είναι να μην προκαλείται αστάθεια στην αγορά αλλά και τα δεδομένα που υπεισέρχονται στη μεθοδολογία της τιμής να μην αποκλίνουν σημαντικά από τα επίπεδα που ανακύπτουν κατά το στάδιο εφαρμογής, δηλαδή τη φυσική παράδοση των προϊόντων. Δύο κρίσιμες παράμετροι είναι η τιμή εκπομπών CO2 κατά τον Δεκέμβριο του προηγούμενου έτους και τα μεταβλητά κόστη λιγνιτικών και υδροηλεκτρικών μονάδων. Ως χρόνος επαναπροσδιορισμού της τιμής έχει πλέον καθοριστεί ο Ιούνιος, ώστε τα μεταβλητά κόστη που υπεισέρχονται στη μεθοδολογία να αντλούνται από τα ελεγμένα οικονομικά στοιχεία της δεσπόζουσας εταιρείας, που είναι τότε διαθέσιμα. Η ΡΑΕ προσφάτως υπέβαλε τη γνωμοδότηση της για την αναθεωρημένη τιμή εκκίνησης, η οποία προσδιορίστηκε στα 32.05 €/MWh. Η νέα τιμή εκκίνησης θα εφαρμοστεί από την επόμενη δημοπρασία, που θα διεξαχθεί στις 12 Ιούλιου.

Ενδείξεις από την εφαρμογή των ΝΟΜΕ

Είναι σαφές ότι η προμήθεια ενέργειας μέσω των δημοπρασιών ΝΟΜΕ, υπό τους ανωτέρω τιμολογιακούς όρους, και με τον ολοένα εντεινόμενο ανταγωνισμό, δημιουργεί την προσδοκία της μετακύλισης στους καταναλωτές του σχετικού οφέλους. Ας δούμε αν η προσδοκία αυτή επαληθεύεται και σε τι βαθμό, με τα υφιστάμενα δεδομένα.

Όπως προκύπτει από το παρακάτω διάγραμμα, έως και το 1^ο εξάμηνο του 2016, δεν υπήρξε καμία μεταβολή στις ανταγωνιστικές χρεώσεις του κυρίαρχου προμηθευτή, ώστε να αντανακλά τις ισχυρές μειώσεις που επήλθαν στη χονδρεμπορική αγορά. Ωστόσο, από την 1^η Ιουλίου του 2016, εφόσον πλέον υφίστατο και το νομοθετικό πλαίσιο για τις δημοπρασίες ΝΟΜΕ, η ΔΕΗ εισήγαγε την πολιτική της έκπτωσης του 15% στην ανταγωνιστική χρέωση των τιμολογίων για την περίπτωση της εμπρόθεσμης εξόφλησης. Πρόκειται για μια κίνηση αρκετά αποτελεσματική, που ενισχύει την εισπραξιμότητα του κυρίαρχου προμηθευτή, και έχει οικονομική βάση, κυρίως λόγω της πτώσης των τιμών των υγρών καυσίμων. Η πολιτική αυτή, της επιβράβευσης της συνέπειας, υιοθετήθηκε πλήρως ή εν μέρει από άλλους προμηθευτές στη συνέχεια, ευνοώντας την εξοικονόμηση εκ μέρους των καταναλωτών αλλά και την πιο εύρυθμη λειτουργία της λιανικής αγοράς.

Ειδικότερα, η αίσθηση στο παρόν στάδιο είναι ότι τα ΝΟΜΕ έχουν προκαλέσει έντονο ανταγωνισμό στη μέση τάση, δηλαδή την κατηγορία καταναλωτών που περιλαμβάνει βιοτεχνίες, μικρές βιομηχανίες, ξενοδοχεία, supermarket, νοσοκομεία, μεγάλους επαγγελματικούς χώρους, κλπ. Είναι ενδεικτικό ότι στην κατηγορία αυτή εμφανίστηκαν τιμολόγια με ιδιαίτερα ευνοϊκούς όρους, με την ανταγωνιστική χρέωση να υποχωρεί σημαντικά, ενώ έχουν παρουσιαστεί ακόμη και επίπεδα των 48 €/ΜWh. Στα προϊόντα που αφορούν τους οικιακούς καταναλωτές, τα νέα τιμολόγια των εναλλακτικών προμηθευτών κυμάνθηκαν συχνά σε επίπεδα περί των 75 €/MWh, ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις που υποχώρησαν κάτω των 70 €/MWh, με ελάχιστο επίπεδο τα 68 €/ΜWh, για μέσα επίπεδα κατανάλωσης.

Διαφαίνεται επομένως από την έως τώρα ανάλυση ότι τα ΝΟΜΕ έχουν διασφαλίσει τις συνθήκες που επιτρέπουν τη διαμόρφωση νέων προϊόντων, με ορίζοντα ενός ή δύο ετών, δημιουργώντας ένα όφελος που δύναται να υπερβαίνει τα 100 € ετησίως για μέσα επίπεδα κατανάλωσης, και μπορεί να αυξάνεται περαιτέρω σε κλιμάκια υψηλότερων καταναλώσεων. Αναφορικά με το ερώτημα που τέθηκε προηγουμένως, τείνω να συμφωνήσω με τους προλαλήσαντες ότι η χρέωση προμηθευτών (ΠΧΕΦΕΛ) πράγματι εισήγαγε αβεβαιότητα στον τομέα της λιανικής.

Ωστόσο, θα ήθελα να τονίσω τρία σημεία. 1) Η μεθοδολογία προσδιορισμού της χρέωσης καταρτίστηκε από έγκριτο πανεπιστημιακό ίδρυμα, τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση και η συναφής Απόφαση της ΡΑΕ για τροποποίηση του Κώδικα Διαχείρισης Συστήματος δεν προσβλήθηκε δικαστικά. 2) Η απόκλιση των επιπέδων της χρέωσης από τα προβλεπόμενα επίπεδα προκάλεσε παρέμβαση της ΡΑΕ. Η παρέμβαση αυτή συμπεριέλαβε την εισαγωγή ημερησίου πλαφόν καθώς και την αναδρομική διόρθωση από την έναρξη εφαρμογής της χρέωσης. Οι ενέργειες αυτές λειτούργησαν διορθωτικά, επιφέροντας τον εξορθολογισμό των επιπέδων της χρέωσης. 3) Η ΡΑΕ ζήτησε στοιχεία από τον Λειτουργό της Αγοράς, ώστε να αξιολογήσει αν υπήρξαν παράδοξες συμπεριφορές που επηρέασαν την επίλυση του εικονικού ΗΕΠ εκτινάσσοντας την τιμή που προέκυπτε. Επιπλέον, η ΡΑΕ ζήτησε διερεύνηση σχετικά με τον καθορισμό των απαιτήσεων εφεδρείας στην εικονική επίλυση, αλλά και διαφάνεια και πληρέστερη αποτύπωση των παραμέτρων που συγκροτούν τη διαμόρφωση των αναγκών εφεδρείας γενικότερα. 

Εκ πρώτης όψεως, οι αναλύσεις του ανταγωνιστικού σκέλους των οικιακών τιμολογίων, όταν δηλαδή αφαιρεθούν οι ρυθμιζόμενες χρεώσεις, υποδεικνύουν ισχυρά μικτά περιθώρια κέρδους. Ωστόσο, το κόστος πωλήσεων μέσω συνεργατών και δικτύων, το κόστος χρηματοδότησης και το risk premium, λόγω της στοχαστικής δυναμικής διαφόρων μεγεθών των ενεργειακών αγορών αλλά και των επισφαλειών, αλλά και η χρέωση προμήθειας (ΠΧΕΦΕΛ) είναι παράγοντες που συμπιέζουν τα περιθώρια. Αυτή την περίοδο η ΡΑΕ αναλύει τα δεδομένα που υποβλήθηκαν από τους προμηθευτές, ώστε να αξιολογήσει το μέσο έσοδο ανά κατηγορία καταναλωτών καθώς και άλλες παραμέτρους, και να συντάξει την 1^η ολοκληρωμένη έκθεση επιπτώσεων ΝΟΜΕ. Η έκθεση αυτή θα αναδείξει τα οφέλη που προέκυψαν, την κατανομή τους στις κατηγορίες καταναλωτών, και το επίπεδο βιωσιμότητας των εναλλακτικών προμηθευτών στις τρέχουσες συνθήκες.

2. Η προσαρμογή στο μοντέλο στόχο (target model)

Τι σημαίνει η μετάβαση αυτή επιγραμματικά; Θα υπάρξει σύζευξη της προ-ημερήσιας αγοράς μας με την Ιταλική αγορά καταρχάς και εν συνεχεία με τη Βουλγαρική, ανάλογα με την ετοιμότητά της. Διευρύνεται έτσι η αγορά μας σε γεωγραφική κλίμακα, και μέσω των διασυνδετικών ροών, αμβλύνονται τοπικές στρεβλώσεις. Παράλληλα, θεσμοθετούνται 4 αγορές και επεκτείνεται έτσι ο χρονικός ορίζοντας των συναλλαγών από αρκετά έτη έως τον πραγματικό χρόνο. Οι προμηθευτές θα μπορούν να διαχειριστούν το ρίσκο τους μέσα από την προθεσμιακή αγορά, να αναπροσαρμόζουν σταδιακά τις θέσεις τους, και έτσι, να διαμορφώσουν ένα φάσμα πιο ανταγωνιστικών προϊόντων για τους καταναλωτές.  Επιπλέον, θα μπορούν να επεκταθούν και στη δραστηριότητα του aggregator, του φορέα σωρευτικής εκπροσώπησης. Αντίστοιχα, οι παραγωγοί θα μπορούν να διασφαλίζουν την παραγωγή τους μέσα από μακροπρόθεσμα προϊόντα, να συμμετέχουν σε ενδοημερήσιες αγορές και να προσαρμόζουν τις προσφορές τους σε δεδομένα πραγματικού χρόνου, σε αντιδιαστολή με τη σημερινή πραγματικότητα όπου οι προσφορές τους βασίζονται σε εκτιμήσεις μεγεθών κατά την προηγούμενη ημέρα. Έτσι, αναμένεται να αποτυπωθεί καλύτερα και η αξία της ευελιξίας των μονάδων τους.

Σε ποιο σημείο βρισκόμαστε; Το νομοθετικό πλαίσιο ολοκληρώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2016 (Ν. 4425/2016), αποτυπώνοντας ιδίως τις προβλέψεις του Κανονισμού για τη Διαχείριση Συμφόρησης και Κατανομής Δυναμικότητας στις Διασυνδέσεις (Κανονισμός CACM). H ΡΑΕ εξέδωσε Κατευθυντήριες Γραμμές προς τους Διαχειριστές τον Ιανουάριο του 2017, διευκρινίζοντας επιμέρους παραμέτρους, και συνεχίζει να εργάζεται εντατικά για την υλοποίηση της μετάβασης στις νέες αγορές. Το JRC, το Ερευνητικό Ινστιτούτο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, παρέχει τεχνική βοήθεια σε ένα ευρύ φάσμα συναφών ζητημάτων.

Στα μέσα Αυγούστου αναμένεται η πρώτη εκδοχή των Κωδίκων των νέων αγορών καθώς και των τεχνικών προδιαγραφών για τις πλατφόρμες που θα τις διέπουν. Παράλληλα, αναμένεται το επιχειρηματικό σχέδιο που εκπονεί από κοινού το Χρηματιστήριο Αθηνών και ο Λειτουργός της Αγοράς για τον φορέα πιστωτικής κάλυψης και εκκαθάρισης στις νέες αγορές. Οι νέοι Κώδικες αναμένεται να τεθούν σε δημόσια διαβούλευση τον Οκτώβριο. Η επόμενη πρόκληση θα είναι η επιτάχυνση των διαδικασιών υλοποίησης των υποδομών IT, βάσει των τεχνικών προδιαγραφών που θα έχουν προσδιοριστεί. Η πρόθεση όλων των εμπλεκόμενων φορέων είναι η εφαρμογή του targetmodelνα ξεκινήσει εντός του 1^ου εξαμήνου του 2018. 

Η ΡΑΕ επέμεινε εξ’ αρχής στην ανάγκη μια συντονισμένης προσέγγισης, καθώς ο χρόνος είναι ασφυκτικός και δεν υφίσταται περιθώριο για αλληλοεπικαλυπτόμενες ή αναποτελεσματικές ενέργειες. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι αξιοποιήσαμε το πλαίσιο της τεχνικής βοήθειας και έτσι, απορροφώνται  διαθέσιμα κονδύλια, της τάξης των 850 χιλ. € για μια κρίσιμη μεταρρύθμιση. Με τον τρόπο αυτό, δεν προκύπτει επιβάρυνση των καταναλωτών από τα κόστη προσαρμογής στο target model.

3. Μηχανισμοί Επάρκειας Ισχύος και Ευελιξίας

Η ΡΑΕ εξετάζει την αναδιάρθρωση του μηχανισμού επάρκειας ισχύος σε μια νέα κατεύθυνση, ώστε το υπέρογκο ποσό των 572 εκατ. που ίσχυε το 2014 να εξορθολογιστεί, μέσα από ανοικτή διαγωνιστική διαδικασία, με ισότιμη αντιμετώπιση των τεχνολογιών παραγωγής αλλά και συμμετοχή της ζήτησης, διασφαλίζοντας παράλληλα την προστασία των καταναλωτών από ακραίες τιμές. Το μόνιμο σχήμα που θα προ-κοινοποιήσουμε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με αφετηρία την μελέτη που εκπόνησε ο Διαχειριστής Συστήματος και πρόσθετα σενάρια που υποδείξαμε, βασίζεται στη δημοπράτηση δικαιωμάτων αξιοπιστίας (reliability options).

Πρόκειται για ένα πλαίσιο που έχει επίσης προκριθεί από την γειτονική Ιταλία αλλά και την Ιρλανδία, το υφιστάμενο μοντέλο της οποίας παρουσιάζει ομοιότητες με τη δική μας αγορά. Στο προτεινόμενο σχήμα, η αμοιβή των συμμετεχόντων προκύπτει από δημοπρασία και παράλληλα, όσοι προκριθούν δεσμεύονται ότι οι μονάδες τους θα είναι διαθέσιμες όταν χρειάζεται και ότι τα έσοδα τους δεν θα υπερβούν ένα συγκεκριμένο επίπεδο, ακόμη και αν οι τιμές στην αγορά εκτοξευτούν. Αποτρέπονται έτσι υπερκέρδη, ενώ ο καταναλωτής παραμένει στο επίκεντρο, παραμένει προστατευμένος σε σημαντικό βαθμό από ακραίες τιμές, ακόμη και αν αυξηθεί αισθητά η ανώτατη επιτρεπόμενη τιμή στην αγορά, κατεύθυνση που απορρέει από την εναρμόνιση των ευρωπαϊκών αγορών.

Επιπρόσθετα, η ΡΑΕ βρίσκεται σε διάλογο με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και επεξεργάζεται έναν μηχανισμό ευελιξίας, ο οποίος θα βασίζεται σε ανταγωνιστική διαδικασία και θα λειτουργήσει ως γέφυρα, αντικαθιστώντας μέχρι την υλοποίηση του target model, τον μηχανισμό που εφαρμόστηκε έως τον Απρίλιο του 2017.  Η αποτύπωση από τον ΑΔΜΗΕ των απαιτήσεων ευελιξίας που προκαλεί η διείσδυση των ΑΠΕ, είναι κομβικής σημασίας.  Η ΡΑΕ έλαβε προσφάτως τη σχετική μελέτη του Διαχειριστή, η οποία ωστόσο δεν περιλαμβάνει εισήγηση για συγκεκριμένα προϊόντα, και την αξιολογεί, συμπληρωματικά με τη μελέτη επάρκειας.

Για το 2018, οι απαιτήσεις ευελιξίας για ένα συνεχές τρίωρο εμφανίζουν ως μέγιστη τιμή τις 4200 MW. Διαφαίνεται επίσης ότι η συμμετοχή της απόκρισης ζήτησης στο σχήμα ευελιξίας, μια διάσταση στην οποία η Επιτροπή αποδίδει ιδιαίτερη έμφαση, είναι μάλλον ανέφικτη χωρίς έξυπνους μετρητές και φορείς σωρευτικής εκπροσώπησης. Επιπλέον, οι τεχνικοί περιορισμοί που διέπουν τους βιομηχανικούς καταναλωτές δεν επιτρέπουν την αυξομείωση της κατανάλωσης τους όποτε κριθεί από τον Διαχειριστή ή τη συμμετοχή τους στην αγορά με τρόπο που θα καθιστά εφικτή την παρακολούθηση της ανταπόκρισής τους.   Η ΡΑΕ εργάζεται εντατικά ώστε να κοινοποιηθεί σύντομα τόσο ο μεταβατικός όσο και ο μόνιμος μηχανισμός. Καθοριστική παράμετρος είναι ο βαθμός ανταπόκρισης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στα επιμέρους τεχνικά ζητήματα που θέτουμε για την αποσαφήνιση των παραμέτρων των δύο σχημάτων. Συμπληρωματικά, η ΡΑΕ έχει προβεί σε ανάθεση μελέτης επάρκειας, που μεθοδολογικά είναι πλησιέστερη στις πιθανοτικές προσομοιώσεις που υποδεικνύει η DGComp, καθώς και μελέτης βιωσιμότητας μονάδων, υπό ένα φάσμα παραδοχών.

4. Νέο Πλαίσιο για τις ΑΠΕ

Ουσιαστικές αλλαγές έχουν δρομολογηθεί και στον τομέα των ΑΠΕ. Για την ομαλότερη ενσωμάτωση των ΑΠΕ αλλά και για την άμβλυνση των στρεβλώσεων που απορρέουν για την ενεργειακή αγορά, ένα νέο νομοθετικό πλαίσιο είναι πλέον σε ισχύ. Πρόκειται για ένα πλαίσιο προσανατολισμένο σε διαγωνιστικές διαδικασίες, στη μετάβαση του σχήματος στήριξης από εγγυημένες τιμές (feed-in tariffs) σε εγγυημένες διαφορικές προσαυξήσεις (sliding feed-in premium) και στη συμμετοχή των ΑΠΕ στην αγορά.

Ο πρώτος πιλοτικός διαγωνισμός για φωτοβολταϊκά διεξήχθη από τη ΡΑΕ στις 12 Δεκεμβρίου 2016. Αφορούσε συνολική ισχύ 40 MWκαι δύο κατηγορίες έργων, ανάλογα με την ισχύ τους (μικρότερα ή μεγαλύτερα του 1 MW). Είναι χαρακτηριστικό ότι και στις δύο κατηγορίες έργων εκδηλώθηκε έντονος ανταγωνισμός, όπως αποτυπώνεται στο παρακάτω διάγραμμα. Η μεσοσταθμική τιμή διαμορφώθηκε στα επίπεδα 98.78 και 83.3 €/MWhαντίστοιχα στις 2 κατηγορίες, με τα κατώτερα επίπεδα να εμφανίζουν μείωση κατά 10% περίπου συγκριτικά με τις τιμές εκκίνησης (104 και 94 €/MWh) που προσδιόρισε ο Νόμος 4414/2016. Τα αποτελέσματα του πιλοτικού διαγωνισμού φαίνεται να επιτυγχάνουν έναν κρίσιμο συνδυασμό: α) οφέλη για τους καταναλωτές, καθώς σε εκείνους μετακυλίονται τα κόστη λειτουργικής στήριξης, β) επίπεδα που καθιστούν τα έργα βιώσιμα. 

Η εξέλιξη του πιλοτικού διαγωνισμού φωτοβολταϊκών για έργα ισχύος > 1 ΜW

Τον Μάρτιο του 2017, η ΡΑΕ υπέβαλε τη γνωμοδότηση της για τις μόνιμες διαγωνιστικές διαδικασίες, τεκμηριώνοντας τους λόγους για τους οποίους κρίνει ως ενδεδειγμένη επιλογή τη διενέργεια διαγωνισμών ανά τεχνολογία και όχι τεχνολογικά ουδέτερων. Πέραν της διεξαγωγής ξεχωριστών διαγωνισμών για αιολικά και φωτοβολταϊκά και την απαλλαγή από αυτούς έργων κάτω από συγκεκριμένα όρια ισχύος, η ΡΑΕ πρότεινε εξαιρέσεις από τις διαγωνιστικές διαδικασίες για τις υπόλοιπες τεχνολογίες στις παρούσες συνθήκες. Το σχήμα που κοινοποιήθηκε τελεί υπό εξέταση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Αυτή την περίοδο, η ΡΑΕ εξετάζει τη διενέργεια διαγωνισμού για μη ώριμα έργα, για την κάλυψη του περιθωρίου ισχύος που προκύπτει από την ολοκλήρωση του ειδικού διασυνδετικού έργου «Σύνδεση Ν. Μάκρη - Πολυπόταμος και Δίκτυο ΥΤ Ν. Εύβοιας». Αναφορικά με τη συμμετοχή των ΑΠΕ στην αγορά, η ΡΑΕ εξετάζει, μεταξύ άλλων παραμέτρων, το πλαίσιο για τη λειτουργία των φορέων σωρευτικής εκπροσώπησης (aggregators), τον καθορισμό φορέα σωρευτικής εκπροσώπησης τελευταίου καταφυγίου (ΦΟΣΕΤΕΚ) και τον προσδιορισμό του μεταβατικού μηχανισμού βέλτιστης ακρίβειας. Στο πλαίσιο της ευθύνης εξισορρόπησης (balancing responsibility), o μηχανισμός αυτός περιγράφει ουσιαστικά τα όρια ανοχής και τις χρεώσεις που θα εφαρμόζονται για τις αποκλίσεις των ωριαίων εγχύσεων ΑΠΕ από τις προβλεπόμενες τιμές τους κατά τη συμμετοχή τους στην προημερήσια αγορά.

Αν και το έργο μας εστιάζει κυρίως στις κανονιστικές και τεχνικές τροποποιήσεις που απαιτούνται για τη συμμετοχή των ΑΠΕ στην υφιστάμενη αγορά, η νέα πρόκληση που θα πρέπει να διευθετήσουμε είναι η προσαρμογή του πλαισίου συμμετοχής στις αγορές του target model.

5. Χρεώσεις ΥΚΩ (Υπηρεσίες Κοινής Ωφέλειας)

Οι χρεώσεις ΥΚΩ αντισταθμίζουν τη διαφοροποίηση του ενεργειακού κόστους μεταξύ διασυνδεδεμένου συστήματος και μη διασυνδεδεμένων νησιών.   Αντανακλούν κυρίως το αυξημένο κόστος παραγωγής ενέργειας στα μη διασυνδεδεμένα νησιά, λόγω της λειτουργίας πετρελαϊκών μονάδων. Το κόστος αυτό είναι αισθητά υψηλότερο από το διασυνδεδεμένο σύστημα, όπου το ενεργειακό μίγμα είναι διαφοροποιημένο, βασισμένο σε ένα φάσμα πηγών (λιγνίτης, φυσικό αέριο, νερά, ΑΠΕ, αλλά και εισαγωγές) και σαφώς οικονομικότερο συγκριτικά με καύσιμα όπως μαζούτ και diesel. Ενδεικτικά για το 2015, το πλήρες κόστος παραγωγής ηλεκτρισμού στα νησιά κυμαίνεται στα 169 €/MWh στην Κρήτη, στα 178 €/MWh στη Ρόδο, ενώ αγγίζει τα 1.143 €/MWh στα Αντικύθηρα.

Οι χρεώσεις ΥΚΩ προσδιορίζονται έτσι ώστε να αντισταθμίζεται το πρόσθετο αυτό ενεργειακό κόστος, και να προκύπτει ένα ενιαίο κόστος προμήθειας ηλεκτρισμού για τους καταναλωτές όλης της ελληνικής επικράτειας.  Στο βαθμό λοιπόν που δεν υλοποιούνται ή που καθυστερούν διασυνδέσεις,  οι οποίες υποδεικνύονται από τεχνικοοικονομικές μελέτες κόστους οφέλους, οι καταναλωτές επιβαρύνονται με ποσά που αγγίζουν συνολικά τα 600-800 εκατ. € ετησίως.

Στο πλαίσιο αναδιάρθρωσης των χρεώσεων ΥΚΩ, προβαίνουμε σε 6 βασικές ενέργειες:

α) Εξετάζουμε τον επαναπροσδιορισμό των χρεώσεων αυτών, ώστε να συναρτώνται κλιμακωτά με το επίπεδο της κατανάλωσης, και αναθεωρούμε τα όρια των κλιμακίων, ώστε να διασφαλίζεται η πιο δίκαιη και ομαλή διαφοροποίηση του κόστους καθώς αυξάνεται η κατανάλωση. Επισημαίνεται ότι το σχήμα χρεώσεων που ισχύει σήμερα εισήχθη το 2012 (Άρθρο 36 του ν. 4067/2012) και προκαλεί εκτίναξη των χρεώσεων, ανάλογα με το αν η τετραμηνιαία κατανάλωση εμπίπτει σε μία από τις 4 προκαθορισμένες κατηγορίες.  Για 0-1600 ΚWhη χρέωση είναι 6.99 €/ΜWh. Αν κάποιος καταναλωτής υπερβεί το άνω όριο, έστω κατά 1 KWh, τότε εμπίπτει στο κλιμάκιο, 1601-2000 KWh, και η χρέωση ΥΚΩ εκτινάσσεται στα 15.7 €/ΜWh. Για την επόμενη κλίμακα, 2001-3000 ΚWh, η χρέωση υπερδιπλασιάζεται, αγγίζοντας τα 39.87 €/ΜWh, ενώ για καταναλώσεις άνω των 3000 ΚWh, η χρέωση ανέρχεται στα 44.88 €/ΜWh.

Για να γίνει πλήρως αντιληπτό τι ακριβώς εισηγείται η ΡΑΕ, ας υποθέσουμε για λόγους απλότητας ότι διατηρούνται τα όρια των προαναφερθέντων κατηγοριών και ότι η τετραμηνιαία κατανάλωση ενός οικιακού καταναλωτή είναι 1650 ΚWh. Τότε, αυτό που προτείνουμε είναι οι πρώτες 1600 KWh να κοστολογούνται με την χρέωση που θα αντιστοιχεί στο κλιμάκιο 1 και μόνο οι 50 πρόσθετες ΚWh να χρεώνονται με την τιμή του κλιμακίου 2, σε αντιδιαστολή με αυτό που ισχύει σήμερα, δηλαδή και οι 1650 KWh να χρεώνονται με την τιμή του κλιμακίου 2.

β) Καθορίζουμε μια αναλυτική αποτύπωση των παγίων της δραστηριότητας παραγωγής της ΔΕΗ από συμβατικές μονάδες (της τάξης των 18.000 καταγραφών πάγιων στοιχείων ανά έτος, συνολικού ύψους αναπόσβεστης αξίας προ αναπροσαρμογών περί τα 800 εκατ. € ετησίως), ανά νησί ή αυτόνομο σύμπλεγμα, με στόχο την καταγραφή και παρακολούθηση των επιμέρους κοστολογικών συνιστωσών, με τρόπο διαφανή και συγκροτημένο. Το μητρώο παγίων και οι κανόνες που θα διέπουν την καταγραφή θα ενισχύσουν την αξιοπιστία της διαδικασίας, αποτρέποντας την ενσωμάτωση μη εύλογου κόστους.   Στόχος είναι να υπάρχει διαφάνεια στις δαπάνες που ενσωματώνονται στο πλήρες κόστος της εν λόγω δραστηριότητας της ΔΕΗ στα ΜΔΝ και οι οποίες αποζημιώνονται από τον τελικό Καταναλωτή μέσω του Ανταλλάγματος ΥΚΩ.

γ) Προσδιορίζουμε την εύλογη απόδοση, επί των πάγιων στοιχείων της δραστηριότητας παραγωγής της ΔΕΗ από συμβατικές μονάδες στα Μη Διασυνδεδεμένα Νησιά, ώστε να μην επιβαρύνεται υπέρμετρα ο τελικός Καταναλωτής.

δ) Αξιολογούμε και οριστικοποιούμε το διαφαινόμενο έλλειμμα του Ειδικού Λογαριασμού ΥΚΩ κατά την χρονική περίοδο 2012-2016.

ε) Εξετάζουμε τη διαχείριση του ειδικού λογαριασμού ΥΚΩ από έναν αρμόδιο Διαχειριστή έναντι δύο, στο υφιστάμενο πλαίσιο (ΔΕΔΔΗΕ ΑΕ και ΑΔΜΗΕ ΑΕ)., ώστε να μειωθούν οι κυκλικές συναλλαγές για τους παρόχους ΥΚΩ, δεδομένων και των προβλημάτων ρευστότητας. Η ΡΑΕ στο πλαίσιο αυτό εξετάζει τις τροποποιήσεις που απαιτούνται τόσο στο ρυθμιστικό όσο και στο νομοθετικό πλαίσιο.

στ) Προβαίνουμε στις ενέργειες εκείνες, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων μας,  που θα αποτρέψουν περαιτέρω καθυστερήσεις στις διασυνδέσεις. Επισημαίνεται ότι με πρωτοβουλία της ΡΑΕ συγκροτήθηκε ήδη από τον Δεκέμβριο του 2015, ειδική Επιτροπή, με συμμετοχή έγκριτων πανεπιστημιακών και αρμόδιων φορέων, η οποία εξετάζει για κάθε μη διασυνδεδεμένο σύστημα, την οικονομικότητα και τεχνική εφικτότητα διασυνδέσεων έναντι εναλλακτικών σεναρίων, όπως η διατήρηση της ηλεκτροδότησης αυτοτελώς και η εφαρμογή φυσικού αερίου μικρής κλίμακας.

6. Κοινωνικό Οικιακό Τιμολόγιο (ΚΟΤ)

Εκτιμάται ότι 50-125 εκατ. Ευρωπαίων πολιτών, δηλαδή ένα ποσοστό της τάξης του 10-25% του πληθυσμού αντιμετωπίζει συνθήκες ενεργειακής ένδειας. Τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο αυτό; Ότι υφίσταται μία τουλάχιστον από τις παρακάτω συνθήκες:

α) Οι πολίτες αυτοί δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα για θέρμανση κατά τη χειμερινή περίοδο, ή

β) οι συνθήκες διαμονής τους είναι κάτω από το όριο της αξιοπρέπειας, σε κατοικίες που συχνά εμφανίζουν διαρροές και απαγορευτικά επίπεδα υγρασίας, ή ότι

γ) αδυνατούν να εξοφλήσουν τους λογαριασμούς ενέργειας.

Ποιες είναι οι βασικές αιτίες του προβλήματος; H ενεργειακή φτώχεια αντανακλά τον συνδυασμό 3 κυρίως παραγόντων: χαμηλό εισόδημα, υψηλά τιμολόγια ενέργειας, και ανεπαρκή μόνωση των κατοικιών. Το Χειμερινό Πακέτο, που έχει προταθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εμπεριέχει ρυθμίσεις, ώστε να καταστεί εφικτή η παρακολούθηση της ενεργειακής ένδειας, με δείκτες αξιόπιστους και συγκρίσιμους μεταξύ των χωρών. Αποδίδει επίσης ιδιαίτερη έμφαση στην εξοικονόμηση ενέργειας και τη διοχέτευση πόρων για ενεργειακή αναβάθμιση κατοικιών στοχευμένα σε ευάλωτες ομάδες. Ωστόσο, οι δράσεις αυτές, αν και στη σωστή κατεύθυνση, εκτιμάται από την Επιτροπή ότι θα έχουν επίδραση μόλις σε 3 εκατ. καταναλωτές, ένα ποσοστό αρκετά περιορισμένο συγκριτικά με την έκταση της ενεργειακής φτώχειας.

Αυτή την περίοδο, η ΡΑΕ εξετάζει ρυθμίσεις που αφορούν τους ευάλωτους καταναλωτές. Ειδικότερα, επαναπροσδιορίζουμε τη διάρθρωση του Κοινωνικού Οικιακού Τιμολογίου (του λεγόμενου ΚΟΤ), ώστε (i) να εντάσσονται οι καταναλωτές εκείνοι που πληρούν ουσιαστικά και αντικειμενικά κριτήρια και έτσι, να διευρυνθεί, κατά το δυνατόν, η ένταξη εκείνων που πραγματικά χρειάζονται στήριξη και (ii) να παρέχονται εκπτώσεις που συνιστούν ουσιαστική ελάφρυνση και δεν θα έχουν απλά έναν συμβολικό χαρακτήρα.

7. Καταναλωτές

Αυτό που σταδιακά θεμελιώνεται και στη χώρα μας και είναι κρίσιμος παράγοντας των εξελίξεων στην Ευρώπη είναι ο πιο ενεργός ρόλος των καταναλωτών. Η ΡΑΕ βρίσκεται σε διάλογο με συνδέσμους καταναλωτών και θα παρουσιάσει σύντομα πρωτοβουλίες για την πληρέστερη ενημέρωση των καταναλωτών αναφορικά με ένα ευρύ φάσμα ζητημάτων, όπως οι χρεώσεις των τιμολογίων, οι ρευματοκλοπές και οι μεταρρυθμίσεις που συντελούνται στην αγορά.

Σε πρώτο επίπεδο, είναι ιδιαίτερα σημαντικό οι καταναλωτές να έχουν πρόσβαση σε διαφανή, εύληπτη, και αντικειμενική πληροφορία, ώστε να μπορούν να συγκρίνουν και να επιλέγουν τον πάροχο που ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες τους, και έτσι, να εντείνουν εκείνοι τις ανταγωνιστικές πιέσεις στην αγορά. Σε δεύτερο επίπεδο, είναι καθοριστική η δυνατότητα των καταναλωτών να αυξομειώνουν την κατανάλωσή τους, προσαρμοζόμενοι στις τιμές της ενέργειας στην αγορά, αλλά και να μπορούν να συμβάλουν ενεργά στην κάλυψη απαιτήσεων ευελιξίας του συστήματος. Εδώ και δύο περίπου χρόνια, πάνω 8 εκατ. καταναλωτές στην Ισπανία έχουν τη δυνατότητα να ενημερώνονται σε ημερήσια βάση για τις τιμές σε κάθε ώρα της επόμενης ημέρας, να προσαρμόζουν το profil τους και να επιλέγουν δυναμική τιμολόγηση, αν το επιθυμούν.

Σε αρκετές χώρες, οι καταναλωτές έχουν τη δυνατότητα να δηλώσουν το επίπεδο ανοχής τους σε μειώσεις της κατανάλωσής τους και να εισπράξουν μια αμοιβή για την ευελιξία που παρέχουν. Για παράδειγμα, δηλώνουν στη σύμβαση με τον προμηθευτή τους τη συναίνεση τους να αποσυνδεθεί από το ρεύμα κάποια ενεργοβόρος συσκευή, για μισή ώρα, για 3 φορές την εβδομάδα κατά μέγιστο, και εισπράττουν μια αμοιβή για αυτή τη διαθεσιμότητά τους. Στη συνέχεια, οι προμηθευτές αξιοποιούν την ευελιξία που παρέχεται από ένα σύνολο πελατών τους και την παρέχουν στην αγορά, απομειώνοντας την ανάγκη για εφεδρεία από μονάδες παραγωγής. Απαραίτητη προϋπόθεση για όλα τα παραπάνω είναι οι έξυπνοι μετρητές. Δυστυχώς λόγω δικαστικών εμπλοκών, το πιλοτικό πρόγραμμα για την εγκατάσταση έξυπνων μετρητών (200.000) στη χώρα μας παραμένει μετέωρο. Είναι ένα ζήτημα που πρέπει να προσεγγίσουμε συντονισμένα, καθώς πέραν των υποχρεώσεων που απορρέουν από το κοινοτικό δίκαιο, υφίσταται πλέον και σαφής αναφορά για τους έξυπνους μετρητές στο Μνημόνιο.

Μια προσομοίωση στο μέλλον

Καθώς πλησιάζει η βραδινή αιχμή της κατανάλωσης σε μια ημέρα με έντονη ζέστη, θα πρότεινα να κάνουμε μια απλοποιημένη προσομοίωση στο μέλλον, υπό το πρίσμα του Χειμερινού Πακέτου. Διαπιστώνουμε σήμερα από την επίλυση της αγοράς ότι 14 συμβατικές μονάδες, που βασίζονται σε ορυκτά καύσιμα, είναι προγραμματισμένες να λειτουργούν αυτή τη στιγμή. Σε μια αντίστοιχη εκδήλωση στο προσεχές μέλλον, θα μπορούσαν να ισχύουν τα ακόλουθα:

α) Να έχουμε όλοι οι καταναλωτές τη δυνατότητα μέσα από απλές εφαρμογές να μετατοπίσουμε την κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας στις οικιακές μας συσκευές σε άλλες ώρες, μειώνοντας έτσι την έκθεση μας σε υψηλές τιμές, αλλά και επηρεάζοντας (μετριάζοντας) το ύψος των τιμών στις ενδοημερήσιες αγορές.

β) Να έχουμε ήδη συμβληθεί με aggregators που θα αναπροσαρμόσουν λίγο τη θερμοκρασία των κλιματιστικών μας, συντείνοντας έτσι στον περιορισμό της βραδινής αιχμής, στη μείωση των ρύπων από θερμική παραγωγή, αλλά και στην αποζημίωση μας για την παροχή αυτής της ευελιξίας εκ μέρους μας,

γ) Να μην ανησυχούμε πλέον για το αν η κατανάλωση μας υπερβεί το σύνηθες για μας κλιμάκιο ΥΚΩ, καθώς τυχόν μετάβαση μας στο επόμενο κλιμάκιο θα σημαίνει ότι οι χρεώσεις αυτές θα εφαρμόζονται μόνο για το υπερβάλλον ποσό, όχι για το σύνολο της κατανάλωσής μας. Παράλληλα, οι χρεώσεις ΥΚΩ θα αντανακλούν τα οφέλη από τις διασυνδέσεις που θα έχουν υλοποιηθεί.

δ) Σε περίπτωση μη προβλεπόμενου ανέμου αργότερα, θα μπορούσαμε ενδεχομένως να φορτίσουμε τα ηλεκτρικά μας οχήματα, σε υποδομές προσιτές, ώστε να απορροφήσουν την αιολική παραγωγή και να αποφευχθούν περικοπές ΑΠΕ.

ε)Να μπορούμε να αλλάζουμε προμηθευτή εντός 24 ωρών, ένας στόχος που αποτελεί δέσμευση των Ευρωπαίων Ρυθμιστών για το 2025. Ακόμη και αν ο χρόνος αυτός δεν συμπτυχθεί τόσο, θα έχουμε τη δυνατότητα να επιλέγουμε μαζί με τον ηλεκτρισμό ένα φάσμα άλλων προϊόντων ή υπηρεσιών, επιτυγχάνοντας περαιτέρω εκπτώσεις και προστιθέμενη αξία στην καθημερινότητά μας.

Η ΡΑΕ, παρά την υποστελέχωσή της, που είναι αντιστρόφως ανάλογη με την επαύξηση και διεύρυνση του ρυθμιστικού αντικείμενου των παραδοτέων της, θα συνεχίζει να εργάζεται εντατικά για ισορροπημένες ρυθμίσεις με αναπτυξιακή διάσταση. Ρυθμίσεις που θα έχουν στο επίκεντρό τους καταναλωτές και την ενίσχυση του ανταγωνισμού.

-----------------------------
**Το παρόν άρθρο βασίζεται στην ομιλία της Νεκταρίας Καρακατσάνη, ως εκπρόσωπο του Συμβουλίου των Ευρωπαίων Ρυθμιστών Ενέργειας (CEER) στο “Energy Policy Forumτης Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης”, που διεξήχθη στη Βουδαπέστη, υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, και σε τοποθέτησή της στην εκδήλωση “Επίκαιρα Ζητήματα Δικαίου Ενέργειας IV» στην Αθήνα, που διοργανώθηκε από την Ελληνική Ένωση Δικαίου της Ενέργειας. Το άρθρο αποτυπώνει προσωπικές σκέψεις της ομιλήτριας.

 https://energypress.gr